विदेशी मेलामा सहभागिता बढाउनसके निर्यात बढ्छ – अध्यक्ष सुरेन्द्र भाइ शाक्य (अन्तर्वार्ता)

मंसिर २८, २०७७ काठमाडौं – नेपालको निर्यात व्यापार र रोजगारी सिर्जनामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको नेपाली हस्तकला कोरोनाका कारण समस्यामा परेको छ । विश्वव्यापी कोरोनाका कारण हस्तकलाको निर्यात प्रभावित भएकोले हस्तकला व्यवसायीमा निराशा छाएको छ । करिब ७ खर्ब लगानी र व्यवसायी र कामदार गरी ११ लाखभन्दा बढी व्यक्ति संलग्न रहेको हस्तकला व्यवसाय पर्यटन व्यवसाय जत्तिकै प्रभावित भएको व्यवसायीले गुनासो गरेका छन् । नेपाल हस्तकला महासंघका निवर्तमान अध्यक्ष धर्मराज शाक्यका अनुसार वार्षिकरूपमा ६ अर्ब रुपैयाँ बराबरको हस्तकला निर्यात हुने गरेकोमा कोरोनाका कारण यसवर्ष निर्यात हृवात्तै घटेको छ । शाक्यका अनुसार प्रत्यक्ष निर्यात, अपत्यक्ष निर्यात र आन्तरिक खपत गरी वार्षिक करिब २० अर्ब हस्तकला कारोबार हुने गरेको थियो । तर कोरोनाका कारण आन्तरिक बजार पनि प्रायः ठप्प रहेको छ । स्वदेशी श्रम, सीप र कच्चा पदार्थमा आधारित नेपाली हस्तकला पुँजी, प्रविधि र दक्ष जनशक्ति अभावबीच गुज्रिँदै आएको छ । त्यस्तै, सरकारबाट सहयोग नहुँदा अन्तराष्ट्रिय बजारमा पर्याप्तमात्रामा प्रचारप्रसार हुन नसकेका कारण पनि अपेक्षाअनुसार निर्यात बढ्न नसकेको नेपाल हस्तकला महासंघका अध्यक्ष सुरेन्द्र भाइ शाक्यले बताउनुभएको छ ।

हस्तकला व्यवसायका समग्र समस्या समाधानका साथै कोरोनाले सिथिल भएको हस्तकलालाई पुनर्जीवन दिने उद्देश्यले नेपाल हस्तकला महासंघले समृद्धिका सम्भावना भन्ने नाराका साथ विभिन्न २५ बुँदे वार्षिक कार्यक्रमको घोषणा गर्ने भएको छ । महासंघले ४८ औं वार्षिकोत्सव तथा नवौं हस्तकला दिवसको अवसरमा आइतबार प्रवद्र्धनात्मक कार्यक्रमको घोषणा गर्न लागेको हो । यसै सन्दर्भमा नेपाल हस्तकला महासंघका अध्यक्ष सुरेन्द्र भाइ शाक्यसँग गरिएको कुराकानीः

अहिले हस्तकला व्यवसायको अवस्था कस्तो छ ?

विगतको तुलनामा अहिले कोरोनाका कारण हस्तकला व्यवसायमा धेरै असर परेको छ । हस्तकला व्यवसाय धेरै खस्किएकोले व्यवसायी अहिले निराश अवस्थामा छन्, कतिपय व्यवसायी फ्रस्ट्रेशनको अवस्थामा पुगेका छन् । अब हस्तकला व्यवसायको उत्थानका लागि कसरी जाने भन्ने विषयमा हामी छलफल गरिरहेका छौं । यस्तो अवस्थामा हस्तकला व्यवसायीलाई प्रोत्साहित गर्न सरकारले पनि केही सपोर्ट गरिदिए हुन्थ्यो ।

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमेला गर्ने तयारी भइरहेको छ । केही समयअघि कोरोनाबीच पनि चीनको संघाइमा पनि हस्तकला व्यापारमेला आयोजना भएको थियो । नेपाली व्यवसायीहरू १४ दिनसम्म क्वारेन्टाइनमा बसेर त्यो मेलामा सहभागी हुनुभएको थियो तर मेलाको कतिको उपलब्धिपूर्ण रहृयो भन्ने फिडब्याक भने आइसकेको छैन ।

काठमाडांैमा आगामी वैशाख महिनामा गर्ने तयारी छ तर विदेशमा व्यापार कोरोनाका कारण कहिले हुने भन्ने निश्चित भइसकेको छैन ।

कोरोना लकडाउन र निषेधाज्ञको समयमा त लगभग निर्यात ठप्प थियो तर लकडाउन खुला भए पनिे निर्यातमा भने सुधार हुँदै गएको छ । अहिले भने १० प्र्रतिशत जति निर्यात रहेको छ । विस्तारै ३० प्रतिशतसम्म बढ्ला कि भन्ने आशा पलाएको छ । त्यसो त कोरोनाका कारण निर्यात लागत बढेकोले निर्यात बढ्न नसकेको हो । विगतमा २ सय रुपैयाँ लाग्ने सामानमा अहिले कार्गो कम्पनीले ६ सय रुपैयाँ लिने गरेकोले व्यवसायी मर्कामा परेका छन् । 

नेपाली बजारमा पनि खासै छैन । सरकारले स्वदेशी वस्तुको प्रयोगमा प्रोत्साहित गरेमा नेपाली बजारमा पनि हस्तकलाको खपत धेरै बढ्न सक्छ । स्वदेशी उत्पादनलाई प्रोत्साहित गर्ने सरकारको नीति त छ तर कार्यान्वयन भएको छैन । उपभोक्तामा पनि स्वदेशी उत्पादनप्रतिको मोह बढाउन सकियो भने स्वदेशमा पनि यसको माग बढ्दै जान सक्छ ।

हस्तकला प्रवद्र्धनमा सरकारलाई पनि झकझक्याउने उद्देश्यका साथ यस्तो कार्यक्रम ल्याइएको हो, यसले केही न केही सपोर्ट हुन्छ भन्ने लागेको छ । हस्तकला दिवसको अवसरमा हस्तकलाका नयाँ नयाँ डिजाइनको प्रदर्शनी पनि गर्ने गरिएको छ । हामी वर्षैभरि देशव्यापीरूपमा सञ्चालन गर्ने गरी समृद्धिका सम्भावना भन्ने नाराका साथ विभिन्न २५ बुँदे कार्यक्रम घोषणा गर्दैछौं । ४८ औं वार्षिकोत्सव तथा नवौं हस्तकला दिवसको अवसरमा कोरोनाबाट सिथिल हस्तकला व्यवसायलाई पुनर्जीवन प्रदान गर्ने उद्देश्यका साथ वार्षिक कार्यक्रम तय गरिएको हो । कार्यक्रमअन्तर्गत प्रचारप्रसार र अनलाइन आर्थिक पत्रकारिता प्याकेज तयार गर्ने, त्रैमासिक बुलेटिन प्रकाशन गर्ने, जिल्ला तथा वस्तुगत संघलाई प्रचारात्मक प्रवद्र्धन गर्ने, समसामयिक विषयवस्तुमा वेभिनार तथा सेमिनार आयोजना गर्ने, महिला उद्यमी मेलामार्फत महिला उद्यमीलाई संगठित गर्दै जाने, आन्तरिक बजार प्रवद्र्धन गर्न त्रैमासिकरूपमा क्रेता बिक्रेता भेला आयोजना गर्ने रहेको छ । हस्तकलासँग इन्टेरियर डिजाइनिङ समायोजन गर्ने, मूर्तरूपमा डिजाइन तथा डिस्प्ले कक्ष तयार गर्ने, कलाकार परिचयपत्र प्रदान गर्ने, अर्र्धवार्षिक कला प्रदर्शनी आयोजना गर्ने, प्रोडक्टवाइज र प्रमोसनल सर्ट डकुमेन्टरी तयार गर्ने रहेको छ । त्यस्तै, बढीभन्दा बढी वस्तुगत संघ र जिल्ला संघलाई महासंघमा आबद्ध गरी ७ वटै प्रदेशमा महासंघको प“हुच विस्तार गर्ने, सदस्य संघको सुदृढीकरणका लागि आवश्यक पहल गर्ने, हस्तकला उद्योग व्यवसायको क्षेत्रमा विद्यमान नीतिगत तथा प्रक्रियागत समस्या समाधानका लागि सरकारलगायत सम्बन्धित निकायमा पैरवी गर्दै जाने, हस्तकलामैत्री निर्यातमुखी ऐन, कानुन नीति नियम तर्जुमा र समयसापेक्ष तथा परिमार्जनका लागि सरकारसँग पहल र पैरवी गर्ने, सार्क हस्तकला विकास केन्द्र सञ्चालनका लागि पहल गर्नेलगायत रहेका छन् ।

मुख्य कुरा त हस्तकला निर्यात बढाउन अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार मेलाको महŒवपूर्ण भूमिका हुन्छ तर बढी लागतका कारण सबै नेपाली व्यवसायीहरू अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमेलामा भाग लिनसक्ने अवस्था छैन । स्टलभाडादेखि सबै खर्च व्यवसायीले नै व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ । दुई जना व्यवसायी अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमेला सहभागी हुन कम्तीमा पनि १० लाख रुपैयाँ लाग्छ, यसमा सरकारको सपोर्ट छैन । त्यसैले हस्तकलाको अपेक्षाअनुसार निर्यात बढ्न नसकेको हो । तर, विगतमा भने मेलामा जाने व्यवसायीको खर्च नेपाल सरकारले नै व्यहोर्ने गरेको थियो । अहिले केही सपोर्ट छैन । 

हाम्रो हस्तकला हृयाण्डमेड भएकोले खासै प्रतिस्पर्धा छैन । हृयाण्डमेड भएकोले मेसिनबाट उत्पादित हस्तकला स्वाभाविकरूपमा केही महँगो नै हुन्छ, यस्तो कुरा हस्तकला मगाउने विदेशी क्रेतालाई पनि थाहा हुन्छ । हृयाण्डमेड भएकै कारण नेपाली हस्तकला अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान कायम गर्न सफल भएको छ ।

पहिले त युरोप अमेरिका, जापानतिर पनि नेपाली हस्तकलाकोे धेरै माग हुने गरेको थियो तर अहिले घटेको छ । अहिले धेरैजसो हस्तकला सामान छिमेकी मुलुक चीनमै जाने गरेको छ ।

अहिलेसम्म मेसिनको प्रयोग भएको छैन । हातबाटै बनाउने गरिएको छ । मेसिनका लागि लागत बढी पर्छ, कालीगढ पनि धेरै चाहिन्छ । फेरि मेसिन मेड हस्तकला ह्याण्डमेड जस्तो राम्रो हुँदैन, तौल पनि घटी बढी हुनसक्छ । तथापी सानो सानो मेसिन चाहिँ नेपाली हस्तकलामा पनि प्रयोग हुनथालेको छ ।

कुनै कच्चा पदार्थ सहज छ, कुनै छैन । काष्ठकलाका लागि काठहरू सहजरूपमा नपाइने, सुपथ मूल्यमा नपाइने समस्या छ भने ढुंगा आपूर्तिमा पनि समस्या हुने गरेको छ । आयातित कच्चा पदार्थमा धेरै कर तिर्नुपर्ने भएकोले लागत महँगो पर्न जाने समस्या छ । 

दक्ष जनशक्तिको अभाव नै छ । यसमा पुस्तान्तरणको समस्या छ, हाम्रा छोरा नातिहरू हस्तकलाको काम नगर्ने भए । सीप अनुसारको सम्मान नपाएका कारण नयाँ पुस्तामा खासै आकर्षण छैन र पुस्तान्तरण पनि हुन सकेको छैन । यहाँ डाक्टर, पाइलट जस्तो कालीगढहरूले सम्मान पाउँदैनन् । तर, पनि पुस्तान्तरण र युवा आकर्षण बढाउन हामीले पहल गरिरहेका छौं ।

हस्तकला महासंघले डिजाइन सेन्टरमार्फत हस्तकला तालिम प्रदान गर्दै आएको छ । हालसम्म हजारौंले तालिम लिइसकेका छन् । तर, यसमा हाम्रो एक्लो प्रयासलेमात्रै हुँदैन । सरकारको पनि सहयोग चाँहिन्छ । 

कुनै कुनैले गरेका छन्, ५० प्रतिशतले काम गरेका छन् । कतिपय भने हस्तकलाको तालिम लिए पनि अन्य व्यवसायमा जाने गरेका छन् ।

यसका लागि सरकारको पनि सहयोग चाहिन्छ । हस्तकला व्यवसायलाई सम्मानित व्यवसायका रुपमा स्थापित गराउनुपर्छ । 

हालसम्म हस्तकला नीति आएको छैन । महासंघले हस्तकला नीतिको मस्यौदा तयार गरी सरकारलाई बुझाएको धेरै वर्ष भइसक्यो तर सरकारले त्यत्तिकै दराजमा थन्क्याएर राखेको छ, कार्यान्वयनमा आउन सकेको छैन । अर्को कुरा हस्तकला व्यवसायमा दक्ष जनशक्रिको अभाव छ । दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा जोड हस्तकलासम्वन्धि प्रशिक्षण केन्द्र स्थापना हुनुपर्छ । त्यस्तै, निर्यातलाई प्रोत्साहित गर्न निर्यात अनुदान रकम बढाउनुपर्छ । त्यसैगरी, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमेलामा बढीभन्दा बढी व्यवसायीलाई सहभागी गराउने सरकारबाट सहयोग भएमा स्वदेश तथा विदेशमा पनि नेपाली हस्तकलाको माग बढ्नेछ भने रोजगारी पनि सिर्जना हुनेछ । पहिलो अन्तरवार्ता हिमालयन टाईम्समा प्रकासित भएको हो ।